تشکیل حکومت (قرآن)

---

خداوند به گروهی از مسلمانان که دارای دو صفت ایمان و عمل صالح هستند، سه نوید داده است: أ. استخلاف و حکومت روی زمین؛ ب. نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه‌دار در همه جا؛ ج. از میان رفتن تمام اسباب خوف و ترس و وحشت و ناامنی.

۱ - تشکیل و سقوط پی‌درپی حکومت‌ها

---

در طول تاریخ، حکومت‌ها پی‌درپی تشکیل شده، سقوط می‌کردند:

•• «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»؛ «خداوند به کسانى از شما که ايمان آورده و کارهاى شايسته انجام داده‌اند، وعده مى‌دهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمين خواهد کرد، همان‌گونه که به پيشينيان آنها خلافت روى زمين را بخشيد؛ و دین و آيينى را که براى آنان پسنديده، پابرجا و ريشه‌دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل مى‌کند؛ آن‌چنان که تنها مرا مى‌پرستند و چيزى را شریک من نخواهند ساخت. و کسانى که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقان‌اند».

۱.۱ - بررسی تفسیری آیه

ظاهر اینکه آیه در اینجا قرار گرفته این است که در ذیل آیات سابق سوره نازل شده باشد، و چون سوره مدنی است، و در مکه و قبل از هجرت نازل نشده، این آیه نیز مدنی است؛ هم‌چنان که سیاقش و مخصوصا سیاق ذیلش این احتمال را تأیید می‌کند.
درنتیجه این آیه وعده جمیل و زیبایی است برای مؤمنین که عمل صالح هم دارند، به آنان وعده می‌دهد که به زودی جامعه صالحی مخصوص ‌ به خودشان برایشان درست می‌کند و زمین را در اختیارشان می‌گذارد و دینشان را در زمین متمکن می‌سازد، و امنیت را جای‌گزین ترسی که داشتند می‌کند، امنیتی که دیگر از منافقین و کید آنان، و از کفار و جلوگیری‌هایشان بیمی نداشته باشند، خدای را آزادانه عبادت کنند، و چیزی را شریک او قرار ندهند.
پس در جمله (وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات) کلمه (من) تبعیضی خواهد بود نه بیانی، و خطاب در آن، به عموم مسلمین است که در میان آنان، هم منافق هست و هم مؤمن، و مؤمنین ایشان نیز دو طایفه‌اند، یکی کسانی که عمل صالح می‌کنند، و گروه دیگر آنان که عمل صالح ندارند؛ ولی وعده‌ای که در آن آمده مخصوص ‌ کسانی است که هم ایمان داشته باشند و هم اعمالشان صالح باشد و بس.

۱.۱.۱ - مراد از استخلاف مؤمنین

مراد از استخلاف مؤمنین صالح العمل در زمین و مقصود از مستخلفین قبل از ایشان در آیه: (وعد اللّه الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات...)
و در جمله (لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الّذین من قبلهم) دو احتمال هست:

۱.۱.۲ - احتمال اول

یکی اینکه مراد از استخلاف این باشد که خدای تعالی به ایشان خلافتی الهی نظیر خلافت آدم و داوود و سلیمان داده باشد.

۱.۱.۳ - احتمال دوم

احتمال دوم اینکه مراد از (خلافت) ارث دادن زمین به ایشان و مسلط کردن آنان بر زمین باشد.

۲ - زوال حکومت‌ها و جانشینی حاکمانی دیگر

---

زوال حکومت‌ها و جانشینی حاکمانی دیگر، وابسته به مشیت خدا است:

•• «قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»؛ «موسى به قوم خود گفت: از خدا يارى جوييد، و استقامت پيشه کنيد، که زمين از آن خداست، و آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار مى‌کند؛ و سرانجام (نيک) براى پرهيزکاران است!».

۲.۱ - تفسیر آیه

۲.۱.۱ - شرایط پیروزی به دشمن

این آیه در حقیقت، نقشه و برنامه‌ای است که موسی (علیه‌السلام) به بنی‌اسرائیل برای مقابله با تهدیدهای فرعون، پیشنهاد می‌کند، و شرایط پیروزی به دشمن را در آن تشریح می‌نماید، و به آنها گوشزد می‌کند که اگر سه برنامه را عملی کنند، قطعا به دشمن پیروز خواهند شد.

۲.۱.۲ - شرط اول

نخست اینکه تکیه‌گاهشان تنها خدا باشد و از او یاری بطلبند. (قال موسی لقومه استعینوا بالله)

۲.۱.۳ - شرط دوم

دیگر اینکه به آنها می‌گوید: استقامت و پایداری پیشه کنید و از تهدیدها و حملات دشمن نهراسید و از میدان بیرون نروید. (و اصبرواو)
برای تأکید مطلب و ذکر دلیل، به آنها گوشزد می‌کند که سراسر زمین از آن خداست و مالک و فرمان‌روای مطلق اوست، و به هر کس از بندگانش ‌ بخواهد آن را منتقل می‌سازد. (ان الارض الله یورثها من یشاء من عباده)

۲.۱.۴ - شرط سوم

و آخرین شرط این است که تقوا را پیشه کنید؛ زیرا عاقبت پیروزمندانه از آن پرهیزکاران است. (و العاقبة للمتقین)
این سه شرط که یکی از آنها در زمینه عقیده (استعانت جستن از خدا) و دیگری در زمینه اخلاق (صبر و استقامت) و دیگری در زمینه عمل (تقوا و پرهیزکاری) تنها شرط پیروزی قوم بنی‌اسرائیل به دشمن نبود؛ بلکه هر قوم و ملتی بخواهند بر دشمنانشان پیروز شوند، بدون داشتن این برنامه سه ماده‌ای امکان ندارد، افراد بی‌ایمان و مردم سست و ترسو، و ملت‌های آلوده و تبهکار، اگر هم پیروز گردند، موقتی و ناپایدار خواهد بود.

۲.۱.۵ - نکته

قابل توجه اینکه این سه شرط هر کدام فرع بر دیگری است، پرهیزکاری بدون استقامت در برابر شهوات و زرق و برق جهان ماده ممکن نیست؛ همان‌طور که صبر و استقامت نیز بدون ایمان به خدا، بقا و دوام ندارد.

۳ - پانویس

---